Artikels

Toen Liedewij van Schiedam vijftien jaar was, kwam ze op het ijs ongelukkig ten val. Daardoor zou zij achtendertig jaar lang het ziekbed houden en veel lijden. In haar lijden richtte zij zich op het lijden van Christus, en zo zou zij voor velen tot zegen zijn.

“Maar alles lijkt nu samen te werken om het christelijk geloof te reduceren tot de angst voor God, en de angst voor God tot de angst voor de dood.” Dat had de katholieke kerk dus te bieden – in de 18e eeuw. Toch waren er ook andere geluiden.

De eeuwige contemplatie van God, waar Thomas van Aquino zo naar uitzag, kon niet iedereen bekoren, menigeen vond deze hemel te bloedloos, de hartstocht ontbrak. In de 12e eeuw was weer aandacht ontstaan voor de liefde, voor de passies van het hart. Zou die niet ook in de hemel terug te vinden zijn?

John Bunyan schreef een stichtelijk boek: ‘De christenreis’. Het zou naast de Bijbel het meest vertaalde en verkochte boek ter wereld worden. Daarin wordt middels een allegorie de pelgrimsreis beschreven die elke ziel heeft af te leggen, een reis die leidt naar het hemels Vaderland.

Paus Gregorius de Grote schreef in zijn ‘Dialogen’ over enkele bijna-dood ervaringen. Een zekere Petrus, een monnik uit Iberië, was ziek geworden en stierf, maar keerde kort daarna terug in het lichaam. Hij had toen met eigen ogen de hellestraffen gezien met talloze vuren, hij had er zelfs enkele machtigen der aarde herkend.

Het Elucidarium (‘Verheldering’) van Honorius is een traktaat in dialoogvorm tussen een meester en zijn leerling over de belangrijke zaken betreffende God en mensen. Honorius vertolkte de traditionele katholieke geloofsvoorstellingen voor een groot publiek, ook over wat de mens te wachten stond na zijn heengaan.

Vrijwel onmiddellijk werd Karel in de geest weggevoerd door een verschijning die een bol draad bij zich droeg die het zuiverste licht uitstraalde. Hij wikkelde die af en nodigde Karel uit het eind van de draad stevig om de duim van zijn rechterhand te wikkelen. Zo zou hij veilig geleid worden doorheen de onmenselijke straffen in de gebieden van de hel.

In het jaar 731 zette de monnik Beda in het Latijn de geschiedenis van de kerstening van het Engelse volk op schrift: ‘Kerkelijke geschiedenis van het Engelse volk’. Daarin nam hij ook mondeling doorgegeven tradities op. Een daarvan gaat over iemand die hel en hemel geschouwd heeft.

Het is een grauwe, troosteloze stad, en in de miezerige regen staan een hoopje mensen te wachten bij een bushalte, mopperend. Het zijn doden en ze verblijven in de hel, al beseffen ze het zelf niet echt. Als de bus komt, neemt die de mensen mee de lucht in, hemelwaarts. Na een lange vlucht komen ze aan in een paradijselijk gebied. Ze mogen kiezen: blijven ze hier of gaan ze terug?

De Italiaan Dante Alighieri (1265-1321) schreef zijn Divina Commedia als een reis door het hiernamaals. Het wordt beschouwd als een van de belangrijkste dichtwerken uit de geschiedenis. Hij had geen visioen ontvangen, zoals sommige anderen, maar dichtte zelf een imaginaire reis, in drie keer drieëndertig gezangen, een beeld van de hel, vagevuur en hemel.

Over aflaten, de dood als slaap, hemel en hel bij de reformatoren.

Thomas van Aquino, de filosoof en theoloog uit de middeleeuwen, vroeg zich af wat Jezus precies allemaal gedaan had in de hel, waarnaar hij was afgedaald.

Op bevel van de Heer trok hij op een bepaalde plaats met zijn staf een grote cirkel, en kijk! de grond binnen de cirkel opende zich en daar verscheen een geweldig groot en peilloos diep gat. Aan de heilige Patrick werd geopenbaard dat zich daar het vagevuur bevond. Eenieder die de tocht omlaag wilde ondernemen stond geen andere boetedoening meer te wachten, zou geen andere reiniging van zijn zonden meer hoeven doormaken. De meeste mensen zouden er echter niet uit terugkeren.

De Ierse monnik Brendaan wil het ‘Beloofde Land van de Heiligen’ bezoeken. Met zeventien andere monniken vangt hij de reis aan, in een zelfgebouwde boot. Het is een wonderlijke reis waarop ze vreemde en zeer wonderlijke dingen meemaken. Ze passeren op hun reis ook de hel en de hemel.

Het Middelnederlandse ‘Vanden levene ons Heren’ is een hervertelling van de geschiedenis van Jezus, van de aanzegging van zijn geboorte tot de belofte van zijn wederkomst. Er wordt ook uitvoerig gesproken over de hel. Eindelijk komen we nu vrij nauwkeurig te weten hoe de hel eruit ziet.

Emanuel Swedenborg (1688-1772) was een Zweedse wetenschapper en mysticus. Als wetenschapper was hij geïnteresseerd in fysica, astronomie, anatomie, fysiologie, economie, geologie, scheikunde en nog wat disciplines. Maar hij was ook geboeid door de spirituele wereld. Naar eigen zeggen ontving hij na een ernstige crisis, in 1743, een reeks visioenen die hij vervolgens op schrift zette.

Brandaan had in een oud boek gelezen over wel zeer wonderlijke dingen, over twee paradijzen, over een wereld onder de aarde, over drie hemelen, over een reuzenvis, over hoe de verrader Judas deel had aan Gods barmhartigheid. Brandaan kon dit allemaal niet geloven, en woedend verbrandde hij het boek en vervloekte hij de auteur ervan. Dat was verkeerd. Een engel Gods berispte Brandaan voor deze zondige daad. Als boetedoening moest hij nu zelf een reis ondernemen.

In de 12e eeuw schreef een kloosterling het wonderlijke verhaal van Tondalus op. Wie die Tondalus was, weten wij niet, maar we kunnen zeker lering trekken uit zijn geschiedenis.

De puriteinse prediker John Bunyan (17e eeuw) schreef heel wat stichtelijke werken, waaronder ‘De pelgrimsreis’ wel het bekends is. Een minder bekend boek is ‘De toekomende wereld: Visioenen van de hemel en de hel.’

Ook voor Origenes had de menswording van Christus tot doel de vergoddelijking van de mensheid, de vereniging van alle individuen met de goddelijke logos. Zielen waren voor de eeuwigheid geschapen, zij waren zelfs pre-existent.

Clemens wist dat het doel van de gelovige was om toe te groeien naar de status van een god, ondergeschikt aan de Vader, gelijk aan Christus (of toch bijna) en superieur aan alle andere schepselen. Clemens was daarover duidelijk: “Ik zeg, het Woord Gods werd een mens, zodat jullie zouden leren van een mens hoe een god te worden.” Hoe werd je dan een god?

“En wanneer Jezus naar de rivier de Jordaan ging, waar Johannes doopte, en hij in het water stapte, ontbrandde er een vuur in de Jordaan.” Dat lezen wij niet in onze evangeliën. Toch is dit een van de oudste teksten die we hebben over Jezus’ doop.

Het ‘Luikse diatessaron’, in het Middelnederlands: Ganc ten papen van der wet. En vertoegh di hen. En offer he alselke offerande alse moyses gheboet in der wet.

Christenen werden als ze stierven door engelen weggedragen in de ‘schoot van Abraham.’ Onder heidenen was het de psychopompos, de ‘zielengeleider’, die de doden naar het dodenrijk bracht. Joodse tradities zagen de engel Michaël als de gids voor de doden.

Heidense filosofen als stoïcijnen en cynici vonden dat iemands overtuiging weinig voorstelde als men niet de uiterste consequentie ervan aanvaardde, de dood. Dat vonden christenen, of toch sommigen onder hen, ook. In ieder geval werden deze martelaren bewonderd om hun moed.

Terwijl Jesaja “woorden van gerechtigheid en geloof” sprak tot zijn omstaanders, werd zijn geest plotseling van hem weggenomen. Er was een engel uit de zevende hemel gekomen om een en ander aan de profeet te openbaren.

“In het tweede jaar dus, nadat Christus de dood had overwonnen en was opgevaren naar de hemel, begon Maria op een zekere dag, brandend van verlangen naar Christus, te wenen, alleen in de beschutting van haar woning.”

In de tweede helft van de 4e eeuw schreef iemand in het Syrisch een stichtelijk boekje dat aangeduid wordt met de Latijnse naam Transitus Assumptio. Over Maria die het aardse leven moe is, en genadig naar het Paradijs wordt gebracht.

‘Johannes’ boek over het ontslapen van Maria’ is waarschijnlijk een van de oudste versies over Maria’s levenseinde, in het Grieks op schrift gesteld. Het boekje vat als volgt aan: “Het verhaal van de heilige Johannes, de theoloog, over het ontslapen van de heilige Godbaarster.”

“De graven werden geopend en de lichamen van veel gestorven heiligen werden tot leven gewekt; na Jezus’ opstanding kwamen ze uit de graven, gingen de heilige stad binnen en verschenen aan een groot aantal mensen.”

Hoe wonderlijk was het, dat een kleine, verachtte groep christenen die zich asociaal afwendden van de oecumene zou uitgroeien tot een wereldgodsdienst? Hoe haar succes verklaren? Er waren vele positieve dingen, maar er was ook een akelig element.

Maar we weten dat de ziel, die immaterieel en onzichtbaar van aard is, op geen enkele materiële plaats bestaat zonder een lichaam te hebben dat past bij de aard van die plaats. Dienovereenkomstig legt het op een gegeven moment een lichaam af dat voorheen nodig was, en ruilt het voor een tweede; geschikt voor de zuiverdere etherische gebieden van de hemel.

Jezus’ bezoek aan de onderwereld wordt vaak de ‘nederdaling ter helle’ genoemd, al is het niet de hel maar het dodenrijk waar Jezus in afdaalt. Hoe dat ging en wat Jezus daar dan precies deed wordt uitgelegd in het apocriefe Evangelie van Nikodemus.

Een collega van me, die het vak ‘jodendom’ geeft, zei me eens dat wij christenen tenslotte ook voedselwetten hebben. Ik was nogal verbaasd, want behalve dat ik probeer ongezonde dingen uit mijn dieet te laten (het is een eeuwig streven) hield ik me toch niet bepaald aan ‘voedselwetten’. Hoe mijn collega mijn stilzwijgen interpreteerde weet ik niet, maar hij wees me toch maar op een tekst uit Handelingen waar staat dat christenen uit de heidenen (dat zijn wij dus) “zich dienen te onthouden van wat door de afgodendienst bezoedeld is, van ontucht, van vlees waar nog bloed in zit en van het bloed zelf” . Tja, hoe zat dat eigenlijk?

Voor ons is het vanzelfsprekend dat de aarde rond de zon draait, dat hebben we immers op school geleerd. Wat we zien is echter iets anders: de zon draait om de aarde. Dat laatste was dan ook het niet onbegrijpelijke standpunt tot de 16e eeuw. Men hing het zogenaamde ptolemaeïsche stelsel aan. Toen Copernicus de zaken radicaal omkeerde, was dat voor gelovigen aanleiding te gaan schelden.

Het christendom was een barbaarse filosofie, vond Proclus, de laatste grote neoplatonist. Die christenen hadden het aangedurfd het beeld van de godin Athena te verwijderen uit het pantheon. Het verhaal gaat dat de godin toen aan Proclus verscheen in een droom; zij vroeg hem zijn huis in te richten zodat zij bij hem kon intrekken. Het was een tijd waarin christenen steeds meer macht kregen en die ook gebruikten, zoals tegen de godslasterlijke filosofie van het neoplatonisme. Met Proclus ging het neoplatonisme ten onder, maar vreemd genoeg stond het met Dionysius de Areopagiet weer op, en wel in christelijk gewaad.

Al staan sommige christenen tegenwoordig huiverig tegenover de gedachte aan evolutie (want God heeft toch alles geschapen?), vroegere christelijke denkers hadden het daar niet zo moeilijk mee. Lang voor Darwin was dat.