Artikels

Philostratos vertelt dat nadat de meneaden Orpheus in stukken hadden verscheurd, slechts zijn hoofd achterbleef. Wonderlijk was echter dat dat hoofd, dat vast zat in een kloof in de aarde, begon te profeteren. De inwoners van de streek kwamen daar om orakels vragen,

Een nogal luguber aspect van necromantie was het gebruik van jongetjes, tieners. Er was een wat onschuldiger variant waarbij een levende jongen als medium gebruikt werd. Een kwalijker vorm van necromantie gebeurde door ingewandlezing van een geofferd jongetje.

Op het stil geworden slagveld, waar zovele dode dapperen achterbleven, hadden dodenbezweerders of heksen een ruime keuze. Er waren tovenaars die zelfs dode lichamen consulteerden – niet de heengegane geesten ervan, maar de lichamen zelf die ze deden herleven om ermee te spreken.

In de Griekse wereld was het vooral vanaf de 4e eeuw v.Chr. dat dodenbevraging floreerde. Op die manier hadden de doden, die volgens Homeros doelloos hun eeuwige dagen sleten in Hades, nog wel een praktische rol te spel en in het bestaan der levenden. De doden moesten middels bepaalde rituelen opgeroepen worden; zonder de nodige offers en gebeden ging het niet.

Eens zou de dag komen waarop men het tijdelijke met het eeuwige verwisselde, en het was te hopen dat men rechtvaardig en goed geleefd had en in de hemel kwam. De hel was een verschrikking waaruit het raadzaam was weg te blijven.

“Een wijs en bekwaam man heeft de vrees voor de goden voor stervelingen uitgevonden,” had Critias beweerd, de Atheense politicus uit de 5e eeuw v.Chr. Ook andere filosofen beweerden dat de stichters van gemeenschappen mythen hadden bedacht om daardoor een sterk verbonden maatschappij te krijgen, waarvan de leden samen zouden werken en zelfcontrole zouden betrachten. Beloningen of straffen na de dood voor hoe men hier op aarde had geleefd, maakten deel uit van die mythen.

In de klassieke wereld, waar het vanzelfsprekend was te geloven in een verblijf in de onderwereld na dit leven, verkondigden sommige grafschriften iets heel anders: “Ik was niet, ik was, ik ben niet, ik geef er niet om,” kon men regelmatig lezen. Waar kwamen deze ongewone ideeën vandaan?

Het zicht op het dodenrijk en de doden was niet eenvormig. Vergilius kon dan wel een coherent verhaal schrijven, er deden nog andere verhalen de ronde. Lugubere verhalen. Want al wilden de levenden al te graag dat de doden veilig en wel opgeborgen bleven in hun sombere of heldere onderwereld – al naar gelang zij zich tijdens hun leven gedragen hadden, er waren ook doden die terugkwamen, niet als nieuw geïncarneerde stervelingen, maar als doden, als geesten.

Een belangrijke vraag is of een straf die pas na de dood door de goden wordt beschikt aan schurken wel effectief is. Als de straf pas zo laat komt kunnen mensen wel gaan twijfelen aan het bestaan van zowel de goden als de straf. Ware het niet handiger als goden maar meteen toesloegen tijdens dit leven?

In de oudheid werden sommige mensen begraven met op dunnen gouden blaadjes raadselachtige woorden geschreven. In Oudgrieks. Zij vormden een reispas die goed van pas zou komen op hun reis door de onderwereld.

Zij stierf, gebeten door een slang, de nimf Eurydice, geliefde van Orpheus. Ontroostbaar daalde Orheus af naar het dodenrijk om te beproeven zijn geliefde daaruit weg te leiden. Zichzelf begeleidend op zijn lier zong hij de schimmen van de onderwereld toe, die nieuwsgierig rond hem samendrongen. De goden, samen met de bloedeloze schimmen van de onderwereld, waren geroerd, zij snikten, en stonden Orpheus toe Euridyce mee terug te nemen. Er was alleen één voorwaarde …

Toen Henoch door aartsengelen werd meegenomen op een tocht door de wereld, kwam hij bij een grote berg met vier uitsparingen. De engel Rafaël legde uit dat daarin de doden wachtten op het eindoordeel. Zo lezen wij in het Joods religieuze boek 1 Henoch.

Zeven eeuwen na Homeros schreef Vergilius (70-14 v.Chr.) zijn heldendicht Aeneïs. Het moest de tegenhanger worden van Homeros’ Ilias en Odysseus. Te midden van al zijn wedervaardigheden bezoekt Aeneas ook het gebied van de doden. Dat is in die zeven eeuwen flink veranderd.

Homeros is de dichter die ons de oudste, bekendste en mooiste literaire werken uit de Griekse geschiedenis heeft geschonken: de Ilias en de Odyssee (8e eeuw v.Chr.). De Ilias beschrijft een korte periode uit de strijd van de Grieken om de stad Troje. De Odyssee verhaalt hoe de Griekse held Odysseus na afloop van die oorlog terugkeert naar huis. Op die reis doet hij ook de onderwereld aan. Daar ontmoet hij een aantal bekenden. In deze vertelling van Homeros ontdekken we hoe Grieken zich in die oude tijd de onderwereld voorstelden.

Piramides, graftomben, dodensteden ten westen van de Nijl (het gebied van de dood), sarcofagen, mummies, het Dodenboek, Egyptenaren leken wel geobsedeerd door de dood, of door het leven na de dood. Dat betekende niet dat het huidige leven niet gewaardeerd werd, men wilde graag zo lang mogelijk leven, liefst in voorspoed. En men verdacht de doden ervan stikjaloers te zijn op de levenden.

In Mesopotamië was er geen hemel en geen hel. Er was geen oordeel. Er was alleen een dodenrijk waar alle overledenen heen gingen. De Anunnaki, goden van de onderwereld, oordeelden niet over goed of fout gedrag, zij bepaalden eerder het lot dat de dode opgelegd kreeg. De Anunnaki deden niets meer dan de sociale hiërarchie bevestigen waarin men op aarde had geleefd. Wie koning was op aarde, bleef koning in de onderwereld. Wie slaaf was, bleef slaaf. Het aardse leven kreeg een vervolg in de onderwereld.

Eens zou de dag komen dat de mens dit leven, dat hopelijk lang duurde en toch een beetje gelukkig was, zou moeten verlaten om af te dalen naar het sombere dodenrijk. Of je goed geleefd had of niet, iedereen kwam daar terecht om er zich ten eeuwige dage te vervelen. Het zoroastrisme bracht hier iets revolutionair nieuws.

Voortdurend zochten Egyptenaren hun goden op en benaderden hen met allerlei verzoeken om vruchtbaarheid, genezing, troost in verdriet, maar uitten zij ook allerlei klachten: over ruzie met de buren of over iemand die hen had bestolen. De bidder wist dat de goden welwillend waren en zouden reageren op het gebed.

Oude teksten maken duidelijk dat Egyptenaren de aanwezigheid van de goden konden ervaren door geur, zicht en intuïtie. In de nabijheid van een god vertoeven was altijd een bijzondere, heilige zaak, bemoedigend ook, want goden stonden mensen bij in hun lasten en moeiten. Op een minder positieve manier maakten goden zich ook wel bekend doordat je ziek werd of dat je een ongeluk overkwam. Het was een wenk van de goden dat je een misstap had begaan en die in orde moest brengen.

De kerkvader Clemens van Alexandrië noemde Egypte de ‘moeder van de magiërs’. Egypte stond bekend als een land waar magie in hoog aanzien stond. De Egyptenaren zelf zagen magie als een respectabele zaak; magie was ingebed in de religie van het land, religie en magie hoorden bij elkaar.

Nicolas Cage in een christelijke film? Jazeker, en in een rol die hem goed afgaat: hij speelt ene Ray Steele, piloot van een jumbojet, die zijn christelijke vrouw bedriegt door met een knappe stewardess aan te pappen. Het christelijk thema in de film is de opname van alle ware gelovigen – of moet ik zeggen: van Amerikaanse born-again christenen? – naar de hemel.

De Koran lezen is vermoeiend. De lezer wordt niet aangenaam onderhouden door schone letteren of interessante literatuur. Hij wordt overrompeld door lastig te begrijpen, oraculaire taal. Hier spreekt Allah. Volgens de islamitische traditie werden deze heilige woorden letterlijk door de engel Gabriël gedicteerd aan de profeet Mohammed.

De uitbater van het Fitness-centrum, waar ik verwoede pogingen onderneem mijn lichaam jong en krachtig te houden (de tijdsgeest, jawel), is enige tijd geleden in Nepal geweest. Hij ontdekte daar in het plaatselijke boeddhisme het belang van een symbool: de bliksem. Hij had ook wat verhalen daar rond gehoord, en vroeg mij of ik hier niet iets meer van wist. Niet dus. Maar ik heb wat zitten opzoeken.