Diodorus Siculus schreef om zijn lezers te onderwijzen, niet om te vermaken. Maar Phlegon van Tralles verlustigde zich in het verzamelen van bizarre verschijnselen, ter vermaak van de lezer maar toch ook tot lering; het ging dan vaak om het belang van orakels. In de Romeinse keizertijd bestond een populaire interesse in allerlei monstruïteiten, en Phlegon voorzag graag in die behoefte. Van de 35 verhalen die hij opnam in zijn werk zijn er 23 van seksuele aard. Daarin komen ook seksuele metamorfosen aan bod, mythische en historische. Phlegon noem zowel geboren tweeslachtigen als zij die tijdens hun leven een geslachtsverandering ondergingen ‘hemafrodieten’. Anders dan het lot dat geboren hermafrodieten toebedeeld werd, konden zij die tijdens hun leven van geslacht veranderden gerust blijven leven en zelfs als veranderd mens hun plaats in de maatschappij innemen.

Teiresias, de ziener

Bij geslachtsveranderingen in de oudheid gaat het steevast om een vrouw die in een man verandert. Hierop is één uitzondering die we aantreffen in de mythe van Teiresias: een man die in een vrouw verandert, maar die ‘gelukkig’ daarna weer in een man verandert – want de mannelijke staat was te verkiezen boven de vrouwelijke, wisten de patriarchale schrijvers van al die verhalen. Phlegon verhaalt over Teiresias:

Teiresias, de zoon van Euerus, zag eens in Arcadië, in het Cyllene gebergte, slangen paren, bracht een daarvan een wond toe en veranderde op slag van gedaante. Hij werd van een man een vrouw en had seksuele gemeenschap met een man. Apollo voorspelde hem in een orakel dat hij, als hij de slangen opnieuw zou zien paren en dan de andere net zo’n wond zou toebrengen, weer zou zijn zoals hij was. Teiresias wachtte het goede moment af, deed wat de god had gezegd en kreeg zo zijn oude natuur terug.
Zeus en Hera kregen een keer ruzie. Zeus zei dat een vrouw bij de coïtus meer van seks genoot dan een man, terwijl Hera het tegendeel beweerde. Ze besloten Teiresias te laten halen en hem ernaar te vragen omdat hij met beide manieren bekend was. Toen hem de vraag werd voorgelegd vertelde hij dat een vrouw er negen keer zoveel genot aan beleefde als een man. Hera werd zo kwaad dat ze hem de ogen uitstak en blind maakte, maar Zeus schonk hem de zienersgave en een lang leven van zeven generaties.

Ook Ovidius vertelt erover in zijn Metamorphosen (Jupiter = Zeus, Juno = Hera):

[Toen] heeft Jupiter een keer – zo zegt men – vrolijk door de nectar
Zijn zware taken even opgeschort en heel ontspannen
Met Juno gekkigheid gemaakt en iets geroepen van:
‘Bij jullie is de lust in liefde groter dan bij mannen.’
Zij roept van niet, en dan besluite zij Tiresias
Te vragen wat hij vindt: die kende beide soorten liefde.
Want ooit had hij twee grote slangen, die in ’t bladergroen
Lagen te paren, met zijn stok een harde stoot gegeven,
Was toen – heel wonderlijk – van man in vrouw veranderd en
Had zeven jaren zo geleefd. Toen hij acht herfsten later
Dezelfde slangen terugzag, riep hij: ‘Als één slag kan maken
Dat hij die slaat door jullie in zijn tegendeel verandert,
Dan sla ik maar opnieuw…’ en met een forse stokslag tegen
Die beide slangen kreeg hij weer zijn vroeger mannenlichaam.

Ook volgens Hesiodos zag Theiresias twee slangen copuleren, toen hij het vrouwtje doodde werd hij een vrouw, toen hij later het mannetje doodde werd hij weer een man. Toen Hera en Zeus disputeerden over wie het meest genot ervoer tijdens seks, man of vrouw, zei Teiresias – die uit ervaring voor beide geslachten kon spreken – dat de man een deel van tien genoot, de vrouw negen delen van tien. Daarop maakte Hera hem blind, maar Zeus gaf hem de gave van waarzeggerij.

Pseudo-Apollodorus geeft in zijn Bibliotheka (1e – 2e eeuw n.Chr.) andere mythische verklaringen voor de blindheid van Teiresias. Hij noemt Pherecydes volgens wie Teiresias de godin Athena naakt had gezien, waarop zij zijn ogen met haar handen bedekte en hij blind werd. Ook de Griekse dichter Callimachus uit Alexandrië (3e eeuw v.Chr.) noemt deze versie: “En hij zag ongewild dat wat niet geoorloofd is om gezien te worden. En Athena toornde, maar zei tegen hem: ‘Welke god, o zoon van Everes, heeft je op deze pijnlijke weg geleid? Daarom zult u uw ogen nooit meer terugnemen!’” Blindheid was de bekende straf voor het zien van het verbodene. Onderliggend idee is dat superioriteit op het ene gebied betaald wordt op een ander gebied; wie het onzienlijke kan zien, kan het zienlijke niet zien. Marie Delcourt: “Toen de Grieken dit gevoel voor de mysterieuze overeenkomst verloren waren, waarbij de goden iets kon eisen van een mens in ruil voor een speciale gave, zagen zij blindheid als een straf. Dat blijkt duidelijk in het verhaal van Teiresias.” Volgens nog een andere versie was Teiresias eerst een vrouw. Tijdens een wandeling had Apollo haar begeerd. In ruil voor haar seksuele gunsten onderwees hij haar over muziek. Maar eens zij daarin bekwaam was weigerde zij zich nog langer te geven aan Apollo. Toen veranderd de god haar in een man.

Sommige onderzoekers, zoals Marie Delcourt, brengen de mythe van Teiresias in verband met de sjamanen uit Midden-Azië. Eens geïnitieerd kleedden die zich met vrouwelijke klederen voor de rest van hun leven. Zij namen de rol van een vrouw op zich, soms in die mate dat zij met een man huwden. Delcourt verwijst naar Herodotos die over de Skythen, een centraal-Aziatisch ruitervolk, schrijft hoe die de tempel van Aphrodite hadden geplunderd: “[zij] zijn door de godin gestraft met een vreemde kwaal die mannen langzaam tot vrouwen maakt. Hun nazaten lijden daar nog steeds aan. De Skythen zien deze ziekte als het gevolg van dit vergrijp.” Ze worden Enareën genoemd, ook door de Griekse arts Hippokrates die het verlies van mannelijkheid weet aan te veel paardrijden. Elders noemt Herodotos Enareën ‘tweeslachtige wezens’ (androgynoi). Hij voegt eraan toe dat zij de gave van divinatie kregen. Aristoteles noemt ‘slapheid’ of verwijfdheid een erfelijke ziekte van Skythische koningen. Delcourt verwijst nog naar Mircea Elliade die uitlegt dat de priester wordt beschouwd als een tussenpersoon tussen hemel en aarde, en hij beleeft dat in zijn biseksualiteit: hij verenigt in zich het vrouwelijke element Aarde en het mannelijke element Hemel.

Cainis wordt Caineus

Phlegon vervolgt:

Dezelfde auteurs berichten dat in het land van de Lapithen koning Elatus een dochter kreeg aan wie de naam Cainis werd gegeven. Poseidon had eens gemeenschap met haar en beloofde haar daarna dat hij voor haar zou doen wat ze maar wilde. Ze vroeg hem haar in een man te veranderen en haar onkwetsbaar te maken. Toen Poseidon haar wens in vervulling had doen gaan, werd haar naam veranderd in Caineus.

Pseudo-Apollodorus, de naam die gegeven wordt aan de auteur van het Griekstalige werk Bibliotheca uit de 2e eeuw n.Chr. geeft een ietwat andere versie:

Caeneus was vroeger een vrouw, maar nadat Poseidon gemeenschap met haar had gehad, vroeg ze om een onkwetsbare man te worden; daarom toonde hij in de strijd met de centauren minachting voor zijn wonden en doodde hij veel centauren; maar de rest omsingelde hem en door hem met dennenbomen te slaan begroeven zij hij hem in de aarde.

Die centauren waren op Caeneus afgestuurd door Zeus. Die was namelijk woest omdat Caeneus een lans had opgericht die de inwoners eer moesten betuigen; Caeneus was echter onkwetsbaar, alleen door hem in de grond te slaan konden de centauren hem overmeesteren. De Latijnse dichter Ovidius (43 v.Chr. – 17 na Chr.) vertelt dat Caeneus uit de grond wist te ontsnappen in de vorm van de feniks, een wondervogel die volgens de overlevering tweeslachtig was en zichzelf kon voortplanten. Deze Ovidius geeft dezelfde mythe in zijn ‘Metamorfosen’ door (Poseidon = Neptunus).

Koning Elatus had een dochter, een vermaarde schoonheid, Caenis, het mooiste meisje van Thessalië dat in de steden in de buurt – ook die van jou, Achilles, daar zij jouw landgenote was – bij heel wat vrijers hoop of afgunst deed leven. Peleus had misschien zelfs naar haar hand gedongen als hij niet al verloofd was met jouw moeder, of misschien zelfs al met Thetis was getrouwd. Maar Caenis zelf, afkerig van elke huwelijksband, zwierf liever langs het stille strand. Daar werd ze – naar verteld wordt – overweldigd door de zeegod neptunus, die uit vreugde om dit nieuwe mingenot haar toezei: “Kies maar wat je wilt. Geen van je hartewensen mag jou geweigerd worden”, waarop Caenis – want ook dat wordt zo verteld -: “Ik heb na uw geweld maar één verlangen: dat zoiets nooit meer kan gebeuren. Maak van mij een man en alles is vergeven…” Deze laatste woorden klonken al met een zwaarder stemgeluid, het kon een mannenstem zijn, ja wás dat ook; de heerser van de diepe zee had reeds haar wens vervuld en bovendien gezorgd dat zijn, nee hij, niet meer te wonden was en nooit door ijzer zou bezwijken. Verheugd met deze gunst gaat hij naar huis en wijdt zich daar aan mannentaken rond Peneius’ stroom en noemt zich Caeneus.

Deze Caeneus zal zich nadien niet onverdienstelijk maken door te strijden in een oorlog. Volgens Vergilius is zij van man weer vrouw geworden, “want na zijn dood heeft hij haar oude gedaante herkregen.”