Ganymedes was een Trojaanse koningszoon op wie Zeus verliefd werd. Dus besloot Zeus deze mooiste van alle mensen te schaken en bij zich op de Olympus te nemen. Dit verhaal werd doorheen de tijd vele malen herverteld, hier beperken we ons tot enkele belangrijke versies uit de periode van de oudheid. Terwijl het hoofdthema van deze versies vaak de homo-erotische relatie is tussen Zeus en Ganymedes, zullen wij, gezien ons onderwerp, enkel belangstelling hebben voor de ‘hemelvaart’ van Ganymedes. De eerste vermelding van deze mythe treffen we aan in Homeros’ Ilias (8e eeuw v.Chr.).

Die Erichthonios had een zoon, Tros, een koning van de Trojanen. Tros werd de vader van drie voortreffelijke zoons: Ilos, Assarakos en de op de goden gelijkende Ganymedes, de schoonste van de mensen op aarde; daarom ook werd hij ontvoerd door de goden om wijn te schenken voor Zeus en wegens zijn schoonheid te midden der goden te leven.

Er wordt weinig duidelijk uit dit korte bericht. Elders bij Homeros lezen we nog dat de vader van Ganymedes werd vergoed voor het schaken van zijn zoon, hij kreeg enige paarden, “geen edeler paarden zijn er onder het licht van de zon.”

Theognis van Megara (7e of 6e eeuw) verzuchtte in een van zijn gedichten hoe hij verliefd geworden was op een mooie jongen, “met een zachte huid,” en refereert aan wat Zeus (of Kronos) was overkomen:

Er schuilt iets fijns in liefde voor een jongen;
Zelfs de koning van de goden, Kronos’
Zoon, beminde ooit eens Ganymedes,
Die hij roofde en toen meenam naar
Olympos, waar hij hem tot god verhief.

Hier komen we al meer te weten: Ganymedes werd geroofd, naar de Olympus gebracht – de plaats waar de goden vertoefden, en hij werd tot god verheven. Nog meer wordt onthuld in de ‘Eerste hymne aan Aphrodite’ (tweede helft 7e eeuw v.Chr.). Opvallend is dat Ganymedes onsterfelijkheid heeft verkregen, zoals de goden.

De blonde Ganymedes werd door de alwijze Zeus omwille van zijn schoonheid ontvoerd om onder de goden te leven en in de woning van Zeus wijnschenker voor de goden te worden, een wonder om te zien. Geëerd wordt hij door alle onsterfelijken wanneer hij de donkere nektar uit een gouden mengvat schept. Het hart van Tros was overweldigd door ondraaglijk verdriet, omdat hij niet vermoedde waarheen de goddelijke wervelwind zijn zoon had gevoerd. Sindsdien treurde hij onophoudelijk over hem, alle dagen. Zeus kreeg medelijden met hem en gaf hem als losprijs voor zijn zoon paarden die hun poten hoog heffen en die ook goden vervoeren. Die gaf Zeus hem als blijvend geschenk. In opdracht van Zeus vertelde der rijkdomschenkende Hermes hem uitvoerig dat zijn zoon onsterfelijk en eeuwig jong zou blijven zoals de goden.

Er wordt nog verteld dat Tros erg ingenomen was met de paarden en niet langer treurde om zijn zoon. Opgemerkt dient te worden dat Ganymedes hier door een wervelwind naar de Olympos werd gebracht.

Pindaros refereert op twee plaatsen aan Ganymedes, maar daar komen we nauwelijks iets te weten over de mooie held. In feite wordt hier de schoonheid van de overwinnaar in de spelen vergeleken met die van Ganymedes. In de 10e Ode wordt vermeld dat Aphrodite Ganymedes het doodslot bespaarde. Ook Euripides en Aristophanes noemen in hun werken Ganymedes, maar zeer terloops.

In de kunst treedt vanaf de 4e eeuw v.Chr. een verandering op in het afbeelden van Zeus en Ganymedes. Terwijl vóór die tijd beiden werden afgebeeld als mensen, werd Zeus daarna vervangen door een adelaar. Soms verschenen ook begeleidende figuren als Eros of Aphrodite. Van Meurs wijst erop dat de voorstelling van Zeus als adelaar afkomstig is uit de astronomische literatuur. Vanaf die tijd werden mythen immers steeds meer verbonden met de sterrenhemel. En het sterrenbeeld Adelaar is niet zover verwijderd van Aquarius (= Ganymedes). In de hellenistische periode hebben ook Apollonios en Callimachos mooie woorden gewijd aan Ganymedes, maar die betreffen de erotiek tussen Zeus en de mooie held, die handelen niet over Ganymedes hemelvaart.

De Latijnse dichter Vergilius (1e eeuw v.Chr.) laat de roof van Ganymedes plaatsvinden in het Ida gebergte. Daar jaagt hij op wild, tot “Jupiters wapendragende vogel van de Ida hoog in de lucht met gekromde klauwen,” Ganymedes oppikt. Enkele omstaanders zien het gebeuren maar zijn machteloos: “Vruchteloos strekken .. luchtruim.” Ook de Latijnse dichter Ovidius (43 v.Chr.–17 n.Chr.) schildert het gebeuren in zijn ‘Metamorphosen’:

De godenvader raakte ooit verliefd op Ganymedes,
De Phrygiër, en vond dat hij zich niet als Jupiter
Moest voordoen, maar als adelaar, de enige gedaante
Die bij hem paste en die ook zijn bliksems dragen kon.
Direct daarop joeg hij met valse vleugels door het luchtruim
En schaakte de Trojaan, die nu nog steeds de beker vult
En ondanks Juno’s afgunst Jupiter de nectar aanreikt.

Horatius (1e eeuw v.Chr.) en Martialis (1e eeuw n.Chr.) noemen de verliefdheid van Zeus voor Ganymedes, maar hebben het niet over zijn tocht naar de hemel, al wordt de adelaar wel genoemd. De satiricus Loukianos (2e eeuw n.Chr.) beschrijft in zijn ‘Godengesprekken’ een dialoog tussen Zeus en Ganymedes, die helemaal niet gelukkig is dat Zeus hem ontvoerd heeft. Liefst wil hij gewoon terug naar zijn vader, naar zijn kudde en zijn vriendjes. Zeus zegt dan:

Wat is die jongen naïef en simpel, nog echt een kind! Ganymedes, zet dat alles nu maar uit je hoofd, vergeet ze, die kudde en de Ida. Want nu je hemelbewoner bent, kun je van hieruit niet alleen je vader maar ook je vaderland veel goed doen, en hier zul je in plaats van kaas of melk ambrozijn eten en nectar drinken. Die laatste mag je ook nog zelf voor mij en de anderen inschenken. Het belangrijkste is echter dat je geen mens meer zult zijn, maar god bent geworden. Ik zal ervoor zorgen dat jouw ster als mooiste aan de hemel verschijnt en je zult volmaakt gelukkig zijn.

In deze satire treffen we een paar belangrijke ideeën aan: Ganymedes is in de hemel, van daaruit heeft hij macht om mensen op aarde te zegenen, hij is geen mens meer maar een god, en die goddelijkheid is voor mensen zichtbaar als een ster aan de hemel.

In de literatuur die we tot nog toe bekeken hebben was het belangrijkste thema in de verhalen over Ganymedes het homoseksuele aspect. Hier en daar werd natuurlijk iets gezegd over de ‘hemelvaart’ van Ganymedes maar veel was het niet. Dat zal veranderen in de latere literatuur.

De ontvoering van Ganymedes door een adelaar wordt in de late oudheid ook afgebeeld op sarcofagen. Dit is niet zo vreemd als men bedenkt dat de adelaar al vroeger werd gezien als symbool van de ziel van de overledene die hemelwaarts steeg; zoals het geval was bij menig overleden keizer (zie onder). Ondertussen werd de berg Olympos, waar de goden verbleven, steeds meer geïdentificeerd met de hemelen. Het gevolg was dat de roof van Ganymedes dan ook als een hemelvaart kon gedacht worden. Te vroeg gestorven kinderen werden wel benoemd als Ganymedes; zo luidt een grafschrift voor een kind:

Want niet heeft de onderaardse Hades me onder de grond geborgen, maar de adelaar, compagnon van Zeus, heeft me geroofd … waar ik in gezelschap van Phosphorus ben en de mooie Hesperus.

Hesperus staat symbool voor de planeet Venus ’s avonds, de ‘Avondster’, Phosphorus staat voor de ‘Morgenster’, Venus in de ochtend. Een ander grafschrift:

Nu, omdat het ons niet meer toegestaan is te genieten van onze Ganymedes, ontvoerd door de vogel, zou ik graag willen, dat, op zijn minst, de hemelse Parcen [Schikgodinnen] er voor zullen zorgen, dat wij spoedig zullen komen bij onze te vroeg gestorven dode om voor hem te (kunnen) zorgen.

Vanaf de 4e eeuw v.Chr. werden heel wat sterrenstelsels vernoemd naar mythische figuren. Het sterrenstelsel Aquarius werd geïdentificeerd met Ganymedes. De oorsprong van deze belangstelling voor de sterrenhemel ligt in Babylonië en Egypte. In Griekenland zou Thales van Milete (ca. 624-545 v.Chr.) de eerste zijn geweest die zich met deze wetenschap bezighield. Thales werd beroemd doordat hij precies een zonsverduistering voorspelde. In ieder geval identificeerden in de tijd na Thales verschillende auteurs Ganymedes met het sterrenbeeld Aquarius. Verschillende kerkvaders noemden ook het schandelijke, homoseksuele, gedrag van Zeus ten opzichte van Ganymedes, maar over de ‘hemelvaart’ van de mooie jongen hebben zij het niet.