Nicolas Cage in een christelijke film? Jazeker, en in een rol die hem goed afgaat: hij speelt ene Ray Steele, piloot van een jumbojet, die zijn christelijke vrouw bedriegt door met een knappe stewardess aan te pappen. Het christelijk thema in de film is de opname van alle ware gelovigen – of moet ik zeggen: van Amerikaanse born-again christenen? – naar de hemel. Voor wie onbekend is met deze materie: nogal wat Amerikaanse christenen zijn ervan overtuigd dat op een dag alle gelovigen in een oogwenk zullen worden weggenomen uit deze wereld. De ongelovigen zullen verbaasd achterblijven en zich dat dik beklagen, want het worden geen prettige tijden: jaren van oorlogen, ziekten, allerlei vreselijke rampen, rellen en plunderingen zullen deze arme aarde teisteren. Het is de Apocalyps. Fijn voor de gelovigen dat ze daaraan ontsnappen, maar door hun plotse opname ontstaan nog extra gevaren: als piloot en copiloot beiden christen zijn, en dus samen verdwijnen naar de hemel, stort het vliegtuig met alle niet wedergeborenen ter aarde. Daar lijkt God zich niet zo veel van aan te trekken, maar het is dan ook hun eigen schuld: zij hadden zich maar moeten bekeren. Nu is het te laat.
Ik vroeg me af of hier wellicht een wraakfantasie achter zit van christenen die zich verongelijkt voelen door al die ongelovigen die wel eens met hen willen spotten. Maar nee, het idee van de opname blijkt uit de 19e eeuw te komen: sommigen beleden toen het dispentionalisme of bedelingenleer – al zijn er nog oudere wortels. Die leer deelt de geschiedenis op in verschillende ‘bedelingen’ of tijdsperiodes. Onderdeel van die leer is dus de opname van de gelovigen. Ik noem twee bijbelteksten die gebruikt worden.
In Matt.24 schildert Jezus hoe ‘het einde’ zal verlopen; hij spreekt daarbij volgende woorden uit: “Dan zullen er twee op het land aan het werk zijn, van wie de een zal worden meegenomen en de ander achtergelaten. Van twee vrouwen die samen aan de molen draaien, zal de ene worden meegenomen en de andere achtergelaten. Wees dus waakzaam, want jullie weten niet op welke dag jullie Heer komt (Matt.24:40-42).”
In de film is dat geactualiseerd: “Dan zullen er twee piloten zijn, de ene zal worden meegenomen (collega van Steele die christen is) en de andere (Steele) achtergelaten.” Dat was natuurlijk wel schrikken voor Steele, die zich pas enige tijd later de waarschuwingen van zijn gelovige echtgenote herinnert: wie zich niet bekeert tot de Almachtige zal worden achtergelaten: he’ll be left behind – de titel van de film.
Maar is dat ook wat Jezus bedoelde met zijn woorden? Men heeft wel opgemerkt dat de context van wat Jezus zegt die van de zondvloed is. In die zondvloed werden juist de ongelovigen weggenomen van deze aarde: zij verdronken. De gelovigen, die achterbleven, werden gered door de ark. “En zoals men niet wist dat de vloed zou komen, totdat die kwam en iedereen wegnam [nl. de ongelovigen], zo zal het ook zijn wanneer de Mensenzoon komt” (Matt.24:39). Dus, dan klopt de film niet, of de bedelingenleer. Waar het Jezus om gaat is dat we ‘klaar’ moeten zijn voor zijn wederkomst. Dat klaar zijn heeft naar mijn mening niet alleen te maken met wat je gelooft, maar vooral met je daden. Iets verder houdt Jezus ons de gelijkenis voor van twee slaven: de ene denkt (gelooft) dat zijn heer voorlopig nog wel een tijdje wegblijft en begint zijn medeslaven te slaan en leeft zich uit in slemppartijen. Die wordt naar zijn daden bestraft. De slaaf echter die wel de komst van zijn heer verwachtte en daarnaar handelde, krijgt een hoge positie (Matt.24:51).
Born-again christenen gaan echter voorbij aan de context van de zondvloed en verwijzen naar nog een andere tekst.
Eén van de werken van de Belgische surrealist René Magritte laat zien hoe mannen in donkere pakken met bolhoeden op ten hemel varen. Lang geleden schilderde Paulus met woorden een gelijkaardig tafereel: “En daarna zullen wij, die nog in leven zijn, samen met hen [de overleden gelovigen] op de wolken worden weggevoerd en gaan we in de lucht de Heer tegemoet. Dan zullen we altijd bij hem zijn (1 Tess.4:17). Wat ontbreekt in deze NBV is het element van het ‘plots weggerukt’ worden. De oude NBG vertaling heeft dat nog een beetje, die heeft het over “in een oogwenk weggevoerd worden”. Eigenlijk is ‘weggerukt’ een betere vertaling van het Griekse harpazoo, in de Latijnse Vulgaat is dat raptus, inderdaad, de ‘rapture’ van de evangelische wedergeborenen.
Wat moeten wij in hemelsnaam met deze woorden? Stelde Paulus zich dat nu werkelijk zo materieel voor? Bedoelde hij dat de gelovigen zouden opstijgen naar de wolken, “in de lucht”, zoals hij zegt? Het doet natuurlijk denken aan de hemelvaart van Jezus zoals Lucas die beschrijft: “Toen hij dit gezegd had, werd hij voor hun ogen omhooggeheven en opgenomen in een wolk, zodat ze hem niet meer zagen” (Hand.1:9). En Marcus beschrijft de wederkomst van Jezus als volgt: “Dan zal men de Mensenzoon zien komen op de wolken, bekleed met grote macht en luister” (Marc.13:26). Ook in Daniël, en in pseudepigrafische werken als 4 Ezra, vinden we dit terug.
Wij, moderne westerlingen, zitten natuurlijk verveeld met zulke ideeën. We zeggen dan dat Paulus en Lucas de taal van die tijd gebruikten om iets te vertellen wat niet in woorden te vatten is: de verhoging van Jezus tot God, of de komst van de Mensenzoon in heerlijkheid, of de verhoging van de gelovigen tot God. Dat soort dingen.
Maar of Paulus en Lucas geloofden dat ze metaforische taal gebruikten is maar de vraag. In de hellenistische wereld circuleerden nogal wat verhalen over hemelvaarten van filosofen en halfgoden. Zelfs gestorven Romeinse keizers konden in de hemel opgenomen worden om zo vergoddelijkt te worden. Voorwaarde was wel dat er getuigen waren die effectief de hemelvaart hadden waargenomen. Die moesten daar tegenover de Romeinse senaat getuigenis van afleggen. In die getuigenissen was dan steeds sprake van een wolk die de opgevarene aan het oog onttrok (zoals bij Jezus), soms waren er ook donder en bliksem, een aardbeving of zonsverduistering. Men vraagt zich natuurlijk af wat die getuigen bezielde. Het was óf boerenbedrog óf zelfbedrog, maar het werd door de brede volksmassa’s geloofd.
Het letterlijk nemen van Jezus op de wolk, of van gelovigen die hem tegemoet gaan in de lucht, het is nogal bizar. Al is het heel goed mogelijk dat Paulus, Lucas, en de gelovigen in die precopernicaanse tijd, zich dat letterlijk hebben voorgesteld. In de film hebben ze het als volgt opgelost. Nergens zien we de gelovigen opstijgen naar de hemel, in de lucht. Alleen zien we plots, in een onderdeel van een seconde, die gelovigen verdwijnen. Hun kleren, schoenen, juwelen laten ze in hoopjes achter, als wrang getuigenis voor de ongelovigen.