De tegenpool van het hemels paradijs was de Gehenna, de hel. Het woord Gehenna komt van het dal aan de zuidkant van Jeruzalem en is de Griekse transliteratie van het Hebreeuwse Ge Hinnom: ‘Dal van de zonen van Hinnom’. In vroeger tijden waren daar kinderen in het vuur gegooid als offer voor de god Moloch.
Eens zou de dag komen waarop men het tijdelijke met het eeuwige verwisselde, en het was te hopen dat men rechtvaardig en goed geleefd had en in de hemel kwam. De hel was een verschrikking waaruit het raadzaam was weg te blijven.
Toen in Knysna, in Zuid Afrika, een gay pride plaatsvond las Errol Naidoo een passage voor uit Jesaja: “schaamteloos pronken ze met hun zonden, als Sodom. Wee hun, want ze berokkenen zichzelf kwaad”.
“Een wijs en bekwaam man heeft de vrees voor de goden voor stervelingen uitgevonden,” had Critias beweerd, de Atheense politicus uit de 5e eeuw v.Chr. Ook andere filosofen beweerden dat de stichters van gemeenschappen mythen hadden bedacht om daardoor een sterk verbonden maatschappij te krijgen, waarvan de leden samen zouden werken en zelfcontrole zouden betrachten. Beloningen of straffen na de dood voor hoe men hier op aarde had geleefd, maakten deel uit van die mythen.
In verschillende werken vertelt Loukianos wat zich zoal afspeelt in het dodenrijk. Dat betekent niet dat hij er zelf in gelooft, het is voor hem eerder een ideaal decor om zijn ideeën over het menselijk handelen aanschouwelijk te maken.
In de klassieke wereld, waar het vanzelfsprekend was te geloven in een verblijf in de onderwereld na dit leven, verkondigden sommige grafschriften iets heel anders: “Ik was niet, ik was, ik ben niet, ik geef er niet om,” kon men regelmatig lezen. Waar kwamen deze ongewone ideeën vandaan?
Het zicht op het dodenrijk en de doden was niet eenvormig. Vergilius kon dan wel een coherent verhaal schrijven, er deden nog andere verhalen de ronde. Lugubere verhalen. Want al wilden de levenden al te graag dat de doden veilig en wel opgeborgen bleven in hun sombere of heldere onderwereld – al naar gelang zij zich tijdens hun leven gedragen hadden, er waren ook doden die terugkwamen, niet als nieuw geïncarneerde stervelingen, maar als doden, als geesten.
Een belangrijke vraag is of een straf die pas na de dood door de goden wordt beschikt aan schurken wel effectief is. Als de straf pas zo laat komt kunnen mensen wel gaan twijfelen aan het bestaan van zowel de goden als de straf. Ware het niet handiger als goden maar meteen toesloegen tijdens dit leven?
In de oudheid werden sommige mensen begraven met op dunnen gouden blaadjes raadselachtige woorden geschreven. In Oudgrieks. Zij vormden een reispas die goed van pas zou komen op hun reis door de onderwereld.
Zij stierf, gebeten door een slang, de nimf Eurydice, geliefde van Orpheus. Ontroostbaar daalde Orheus af naar het dodenrijk om te beproeven zijn geliefde daaruit weg te leiden. Zichzelf begeleidend op zijn lier zong hij de schimmen van de onderwereld toe, die nieuwsgierig rond hem samendrongen. De goden, samen met de bloedeloze schimmen van de onderwereld, waren geroerd, zij snikten, en stonden Orpheus toe Euridyce mee terug te nemen. Er was alleen één voorwaarde …
Geef, neem en geniet, want in het dodenrijk zijn geen genoegens. Alles wat leeft verslijt als een kledingstuk, al sinds het begin geldt de afspraak: ‘Je zult sterven.’ Zoals het gaat met het loof van jonge twijgen aan een volle boom – het ene blad valt, het andere groeit – zo gaat het met schepselen van vlees en bloed: de ene generatie sterft, de andere wordt geboren. Alles wat een mens maakt, vergaat en verrot, en hijzelf gaat mee ten onder
Toen Henoch door aartsengelen werd meegenomen op een tocht door de wereld, kwam hij bij een grote berg met vier uitsparingen. De engel Rafaël legde uit dat daarin de doden wachtten op het eindoordeel. Zo lezen wij in het Joods religieuze boek 1 Henoch.
Toen zijn vrienden aan Socrates vroegen hoe ze zijn uitvaart moesten regelen, antwoordde hij: “Dat moeten jullie zelf weten, als jullie me tenminste te pakken kunnen krijgen en ik jullie niet ontsnap!” En hij legde uit dat hij na het drinken van het gif waartoe hij veroordeeld was “niet meer bij jullie zal blijven, maar heen zal gaan naar gelukkiger oorden.”
De evangelist Marcus beschrijft de Gehenna als een plaats met onblusbaar vuur, “waar de wormen blijven knagen en het vuur niet dooft.” Christenen uit de eerste eeuwen van onze jaartelling zouden deze hel wat in wat fellere kleuren schilderen.
Eens zou de dag komen waarop men het tijdelijke met het eeuwige verwisselde, en het was te hopen dat men rechtvaardig en goed geleefd had en in de hemel kwam. De hel was een verschrikking waaruit het raadzaam was weg te blijven.
Zeven eeuwen na Homeros schreef Vergilius (70-14 v.Chr.) zijn heldendicht Aeneïs. Het moest de tegenhanger worden van Homeros’ Ilias en Odysseus. Te midden van al zijn wedervaardigheden bezoekt Aeneas ook het gebied van de doden. Dat is in die zeven eeuwen flink veranderd.
Homeros is de dichter die ons de oudste, bekendste en mooiste literaire werken uit de Griekse geschiedenis heeft geschonken: de Ilias en de Odyssee (8e eeuw v.Chr.). De Ilias beschrijft een korte periode uit de strijd van de Grieken om de stad Troje. De Odyssee verhaalt hoe de Griekse held Odysseus na afloop van die oorlog terugkeert naar huis. Op die reis doet hij ook de onderwereld aan. Daar ontmoet hij een aantal bekenden. In deze vertelling van Homeros ontdekken we hoe Grieken zich in die oude tijd de onderwereld voorstelden.
Piramides, graftomben, dodensteden ten westen van de Nijl (het gebied van de dood), sarcofagen, mummies, het Dodenboek, Egyptenaren leken wel geobsedeerd door de dood, of door het leven na de dood. Dat betekende niet dat het huidige leven niet gewaardeerd werd, men wilde graag zo lang mogelijk leven, liefst in voorspoed. En men verdacht de doden ervan stikjaloers te zijn op de levenden.
In Mesopotamië was er geen hemel en geen hel. Er was geen oordeel. Er was alleen een dodenrijk waar alle overledenen heen gingen. De Anunnaki, goden van de onderwereld, oordeelden niet over goed of fout gedrag, zij bepaalden eerder het lot dat de dode opgelegd kreeg. De Anunnaki deden niets meer dan de sociale hiërarchie bevestigen waarin men op aarde had geleefd. Wie koning was op aarde, bleef koning in de onderwereld. Wie slaaf was, bleef slaaf. Het aardse leven kreeg een vervolg in de onderwereld.
Eens zou de dag komen dat de mens dit leven, dat hopelijk lang duurde en toch een beetje gelukkig was, zou moeten verlaten om af te dalen naar het sombere dodenrijk. Of je goed geleefd had of niet, iedereen kwam daar terecht om er zich ten eeuwige dage te vervelen. Het zoroastrisme bracht hier iets revolutionair nieuws.