Gregorius van Nyssa (335-394) schreef een boekje ‘Over de ziel en de opstanding’, waarin Macrina, die stervende is, uitlegt hoe een en ander in elkaar zit. Wat zij doet is de verkondiging van de Schrift versterken door rationele inzichten. Gregorius neemt in de dialoog met zijn zus de rol op van kritische tegenstander, zodat Macrina elke tegenwerping netjes kan pareren.
God sprak tot Jezus: “Ga heen en daal af door alle hemelen. Je zult afdalen door het firmament en die wereld heen tot aan de engelen die in het dodenrijk is, maar tot in de hel zul je niet gaan. […] Daarna zul je opstijgen van de engelen van de dood naar deze plaats.”
Gregorius’ gesprekspartner Petrus stelt hem een vraag: “Ik zou willen vernemen of we moeten aannemen dat er na de dood een vagevuur is.” Zeker wel, reageert Gregorius, “we moeten aannemen dat er voor sommige lichte fouten vóór het oordeel een louterend vuur is.”
Natuurlijk, God bepaalt waar de overledene naar toegaat, maar Augustinus gelooft dat zijn gebeden God kunnen bewegen. Al was zijn moeder onvolmaakt, het is toch omdat zij door haar geloof, gepaard aan betoon van barmhartigheid, dat zij nu ook verdiend heeft dat het gebed van haar zoon iets vermag.
Kerkvaders in het kosmopolitische Alexandrië, hoofdstad van Egypte, waren bekend met filosofische scholen uit hun tijd. Zoals hun filosofische voorgangers wisten ook deze kerkvaders dat heidense goden mensen na hun sterven tuchtigden, niet om ze te straffen maar om ze te reinigen van zonden. Dat was met de God van de Bijbel ook zo.
Jezus’ bezoek aan de onderwereld wordt vaak de ‘nederdaling ter helle’ genoemd, al is het niet de hel maar het dodenrijk waar Jezus in afdaalt. Hoe dat ging en wat Jezus daar dan precies deed wordt uitgelegd in het apocriefe Evangelie van Nikodemus.
De evangelist Marcus beschrijft de Gehenna als een plaats met onblusbaar vuur, “waar de wormen blijven knagen en het vuur niet dooft.” Christenen uit de eerste eeuwen van onze jaartelling zouden deze hel wat in wat fellere kleuren schilderen.
Eens zou de dag komen waarop men het tijdelijke met het eeuwige verwisselde, en het was te hopen dat men rechtvaardig en goed geleefd had en in de hemel kwam. De hel was een verschrikking waaruit het raadzaam was weg te blijven.
Waarom het denken en het leven van een mens bestuderen? Op zich hoeft dat geen zin te hebben. Maar als die mens ons iets te zeggen heeft over de uiteindelijke werkelijkheid van het leven, van ons leven, dan is het zeer de moeite waard daarnaar te luisteren. Origenes was zo een man.
Een collega van me, die het vak ‘jodendom’ geeft, zei me eens dat wij christenen tenslotte ook voedselwetten hebben. Ik was nogal verbaasd, want behalve dat ik probeer ongezonde dingen uit mijn dieet te laten (het is een eeuwig streven) hield ik me toch niet bepaald aan ‘voedselwetten’. Hoe mijn collega mijn stilzwijgen interpreteerde weet ik niet, maar hij wees me toch maar op een tekst uit Handelingen waar staat dat christenen uit de heidenen (dat zijn wij dus) “zich dienen te onthouden van wat door de afgodendienst bezoedeld is, van ontucht, van vlees waar nog bloed in zit en van het bloed zelf” . Tja, hoe zat dat eigenlijk?
“In de zevende hemel”, het is een ideale naam voor een cafeetje waar men na een deugddoende doch vermoeiende wandeling eindelijk kan uitrusten. De uitdrukking duidt op een toestand van algeheel geluk. Het idee van zeven hemelen bestond al heel vroeg. In het oude Babylonië al. Niet alleen heidenen, maar ook heel wat christenen en joden geloofden in het bestaan van zeven hemelen.
Voor ons is het vanzelfsprekend dat de aarde rond de zon draait, dat hebben we immers op school geleerd. Wat we zien is echter iets anders: de zon draait om de aarde. Dat laatste was dan ook het niet onbegrijpelijke standpunt tot de 16e eeuw. Men hing het zogenaamde ptolemaeïsche stelsel aan. Toen Copernicus de zaken radicaal omkeerde, was dat voor gelovigen aanleiding te gaan schelden.
Het christendom was een barbaarse filosofie, vond Proclus, de laatste grote neoplatonist. Die christenen hadden het aangedurfd het beeld van de godin Athena te verwijderen uit het pantheon. Het verhaal gaat dat de godin toen aan Proclus verscheen in een droom; zij vroeg hem zijn huis in te richten zodat zij bij hem kon intrekken. Het was een tijd waarin christenen steeds meer macht kregen en die ook gebruikten, zoals tegen de godslasterlijke filosofie van het neoplatonisme. Met Proclus ging het neoplatonisme ten onder, maar vreemd genoeg stond het met Dionysius de Areopagiet weer op, en wel in christelijk gewaad.
Al staan sommige christenen tegenwoordig huiverig tegenover de gedachte aan evolutie (want God heeft toch alles geschapen?), vroegere christelijke denkers hadden het daar niet zo moeilijk mee. Lang voor Darwin was dat.