Toen Liedewij van Schiedam vijftien jaar was, kwam ze op het ijs ongelukkig ten val. Daardoor zou zij achtendertig jaar lang het ziekbed houden en veel lijden. In haar lijden richtte zij zich op het lijden van Christus, en zo zou zij voor velen tot zegen zijn.
“Maar alles lijkt nu samen te werken om het christelijk geloof te reduceren tot de angst voor God, en de angst voor God tot de angst voor de dood.” Dat had de katholieke kerk dus te bieden – in de 18e eeuw. Toch waren er ook andere geluiden.
De eeuwige contemplatie van God, waar Thomas van Aquino zo naar uitzag, kon niet iedereen bekoren, menigeen vond deze hemel te bloedloos, de hartstocht ontbrak. In de 12e eeuw was weer aandacht ontstaan voor de liefde, voor de passies van het hart. Zou die niet ook in de hemel terug te vinden zijn?
John Bunyan schreef een stichtelijk boek: ‘De christenreis’. Het zou naast de Bijbel het meest vertaalde en verkochte boek ter wereld worden. Daarin wordt middels een allegorie de pelgrimsreis beschreven die elke ziel heeft af te leggen, een reis die leidt naar het hemels Vaderland.
“Maar wat moet een wijsgeer denken van die onvruchtbare denkers, die, in plaats van de tegenwoordige stand van zaken als het enige voorwerp van hun overwegingen te nemen, de hele loop der natuur zo omdraaien, dat zij dit leven slechts tot een doorgang maken naar iets anders, een poort die naar een groter en totaal andere verblijfplaats voert?”
Paus Gregorius de Grote schreef in zijn ‘Dialogen’ over enkele bijna-dood ervaringen. Een zekere Petrus, een monnik uit Iberië, was ziek geworden en stierf, maar keerde kort daarna terug in het lichaam. Hij had toen met eigen ogen de hellestraffen gezien met talloze vuren, hij had er zelfs enkele machtigen der aarde herkend.
Het Elucidarium (‘Verheldering’) van Honorius is een traktaat in dialoogvorm tussen een meester en zijn leerling over de belangrijke zaken betreffende God en mensen. Honorius vertolkte de traditionele katholieke geloofsvoorstellingen voor een groot publiek, ook over wat de mens te wachten stond na zijn heengaan.
Vrijwel onmiddellijk werd Karel in de geest weggevoerd door een verschijning die een bol draad bij zich droeg die het zuiverste licht uitstraalde. Hij wikkelde die af en nodigde Karel uit het eind van de draad stevig om de duim van zijn rechterhand te wikkelen. Zo zou hij veilig geleid worden doorheen de onmenselijke straffen in de gebieden van de hel.
In de Romantiek van de 19e eeuw werd zelfmoord – in ieder geval in de literatuur – wel gezien als een overgang naar een mooier leven, hierna. Dat was toch het geval als de protagonist een held of heldin was, een jonge man of vrouw die zich niet kon of wilde conformeren aan de burgerlijke regels van de maatschappij.
“Concluderen wij dus onverschrokken dat de mens een machine is, en dat er in het hele universum slechts één enkele substantie is in verschillende gedaanten.” Aldus de Franse filosoof de Lamettrie. Als de machine ‘op’ was, was het afgelopen met de mens.
Het is een grauwe, troosteloze stad, en in de miezerige regen staan een hoopje mensen te wachten bij een bushalte, mopperend. Het zijn doden en ze verblijven in de hel, al beseffen ze het zelf niet echt. Als de bus komt, neemt die de mensen mee de lucht in, hemelwaarts. Na een lange vlucht komen ze aan in een paradijselijk gebied. Ze mogen kiezen: blijven ze hier of gaan ze terug?
De Italiaan Dante Alighieri (1265-1321) schreef zijn Divina Commedia als een reis door het hiernamaals. Het wordt beschouwd als een van de belangrijkste dichtwerken uit de geschiedenis. Hij had geen visioen ontvangen, zoals sommige anderen, maar dichtte zelf een imaginaire reis, in drie keer drieëndertig gezangen, een beeld van de hel, vagevuur en hemel.
Over aflaten, de dood als slaap, hemel en hel bij de reformatoren.
Thomas van Aquino, de filosoof en theoloog uit de middeleeuwen, vroeg zich af wat Jezus precies allemaal gedaan had in de hel, waarnaar hij was afgedaald.
Op bevel van de Heer trok hij op een bepaalde plaats met zijn staf een grote cirkel, en kijk! de grond binnen de cirkel opende zich en daar verscheen een geweldig groot en peilloos diep gat. Aan de heilige Patrick werd geopenbaard dat zich daar het vagevuur bevond. Eenieder die de tocht omlaag wilde ondernemen stond geen andere boetedoening meer te wachten, zou geen andere reiniging van zijn zonden meer hoeven doormaken. De meeste mensen zouden er echter niet uit terugkeren.
De Ierse monnik Brendaan wil het ‘Beloofde Land van de Heiligen’ bezoeken. Met zeventien andere monniken vangt hij de reis aan, in een zelfgebouwde boot. Het is een wonderlijke reis waarop ze vreemde en zeer wonderlijke dingen meemaken. Ze passeren op hun reis ook de hel en de hemel.
Het Middelnederlandse ‘Vanden levene ons Heren’ is een hervertelling van de geschiedenis van Jezus, van de aanzegging van zijn geboorte tot de belofte van zijn wederkomst. Er wordt ook uitvoerig gesproken over de hel. Eindelijk komen we nu vrij nauwkeurig te weten hoe de hel eruit ziet.
Een voorspel op de romantiek was het sentimentalisme in de tweede helft van de 18e eeuw, een stroming met veel aandacht voor gevoelens, zoals de naam al aangeeft. In deze sentimentalistische gedichten en romans gaf men veel aandacht aan edele gevoelens, liefde, deugdzaamheid, godsdienst, maar ook aan de dood, de nacht en onpeilbare droefheid. Daar moeten we het nu over hebben.
Emanuel Swedenborg (1688-1772) was een Zweedse wetenschapper en mysticus. Als wetenschapper was hij geïnteresseerd in fysica, astronomie, anatomie, fysiologie, economie, geologie, scheikunde en nog wat disciplines. Maar hij was ook geboeid door de spirituele wereld. Naar eigen zeggen ontving hij na een ernstige crisis, in 1743, een reeks visioenen die hij vervolgens op schrift zette.
Brandaan had in een oud boek gelezen over wel zeer wonderlijke dingen, over twee paradijzen, over een wereld onder de aarde, over drie hemelen, over een reuzenvis, over hoe de verrader Judas deel had aan Gods barmhartigheid. Brandaan kon dit allemaal niet geloven, en woedend verbrandde hij het boek en vervloekte hij de auteur ervan. Dat was verkeerd. Een engel Gods berispte Brandaan voor deze zondige daad. Als boetedoening moest hij nu zelf een reis ondernemen.